NİTEL ARAŞTIRMA YÖNTEMLERİ

1. GENEL OLARAK SOSYAL BİLİMLER

18. ve 19. yüzyıllarda Avrupa’nın karşılaştığı sorunlara cevap olarak ortaya çıkıp gelişen sosyal bilimler, bilimsel statü edinme ve toplum-insan hayatında pratik rol oynama amacına sahiptiler. Sosyal bilimlerin öncüleri arasında sayılan Fransız Saint Simon doğal dünyanın bilimleri olan bir “toplum bilimi” kurmayı hayal etmiştir. Kurulan bu bilim dünyada oluşan olayları düzenleme ve denetlemede kullanılacaktı. Simon’un bu görüşleri daha sonra Auguste Comte tarafından geliştirilmiştir. Comte göre sosyal bilimler doğal bilimlerin yöntemlerini kullanmalıydılar.[1]

Sosyal bilimlerde yöntem konusunda karşılaşılan en önemli sorun hem incelenen olayların ana unsurunun hem de inceleyenlerin yani araştırmayı yapanların insan olmasıdır. Bu durum araştırmacının nesnelliğini, başka bir deyişle kendi düşüncelerini araştırmaya yansıtmaması gerektiğini göstermektedir. Ancak tam nesnelliğe ulaşmanın olanaksız olduğu da bilinmekte ve bu düzeyde sapmalar sosyal bilimler araştırmalarında kabul edilmektedir.

Sosyal bilimler ile temel bilimler arasındaki fark ele alınacak olursa, temel bilimler doğal dünyadaki olayların nedenlerini tanımlayarak geliştirmeye çalışırken, sosyal bilimler sosyal dünyadaki olayların anlamını veya önemini açıklamaya çalışır. Temel ve sosyal bilimler arasındaki farka ilişkin bir konu ise “anlama” ile ilgilidir. Max Weber tarafından ileri sürülen bu düşünceye göre hücre davranışlarını yada gezegenlerin hareketlerini incelemede anlama yaklaşımın yararlı olmayacağı, bu tür olayları açıklamada gözlemler yaparak genel kanunların koyulmasının daha uygun olduğunu ifade etmiştir. Sosyal olaylarda ise durum farklıdır. Hücrelerden farklı olarak insan hareketlerinde amaçlar ve nedenler bulunmaktadır. Yere düşmekte olan bir taş yer çekimi kavramına sahip değildir. Ama insanlar, örneğin çeşitli siyasi ve kültürel kavramlara sahiptirler. Buna göre doğa bilimleri inceledikleri olguları açıklamaya çalışırken, sosyal bilimler ise anlamaya çalışmaktadır.[2]

2. NİTEL ARAŞTIRMA YÖNTEMİ NEDİR?

Son yıllarda sosyal bilimler alanında yapılan çalışmalarda nitel araştırma tekniklerinin yaygın olarak kullanıldığı görülmektedir. Bununla beraber nitel araştırmayı tercih edenler arasında nitel araştırmanın tanımı üzerine bir uzlaşma olduğu söylenememektedir.

Nitel araştırma yöntemlerinin karmaşıklığını gidermek üzere Denzin ve Lincoln nitel araştırmayı şu şekilde tanımlamışlardır: “nitel araştırma (belli bir nokta üzerinde) odaklanmada çok metotlu” araştırma problemine yorumlayıcı yaklaşımı benimseyen bir yöntemdir. Bunun anlamı nitel araştırmacıların araştırma konusu olan fenomenleri kendi doğal ortamlarında ele almalarıdır. Dolayısıyla her bir fenomen insanların (araştırmacının) ona yüklediği anlam açısından yorumlanır. Nitel araştırmada çeşitli amprik araçların kullanılması, örnek olay, kişisel deneyim, yaşam hikayesi, görüşme, gözlemsel, tarihsel, etkileşimsel ve görsel metinler, bireylerin yaşamlarındaki önemli anların ve anlamların tanımlanmasıdır.[3]

Ayrıca günümüzde nitel araştırmalar nedensel ilişkilerin tanımlanması ve nedensel açıklamaların yapılmasında da hem nitel hem de nicel araştırmacılar tarafından anlamlı derecede kabul görmektedir.[4]

Nitel araştırmalar insan deneyimlerinin bazı bölümlerinin sistematik incelenmesi olarak ta tanımlanabilmektedir. Nitel araştırmalar teknik olarak verilerin istatistiksel yorumları ile ilgilenmemektedir. Bunun yerine daha çok genel çıkan temaların keşfedilmesi uğraşı alanıdır. Bu tür araştırmalarda veriler daha çok görüşmeler yoluyla elde edilse de gözlem (gizli yada açıkça), müzik, sanat, fotoğraf, video, el sanatları, araçlar, gazete ya da diğer insan eliyle oluşturulmuş şeylerden oluşabilmektedir.[5]
Nitel araştırma dendiğinde, kısaca herhangi bir şekilde istatistiksel uygulamalar yada başka sayısal araçlar kullanılmadan bulguların üretildiği araştırma anlaşılabilir. Nitel araştırmanın belli başlı bölümleri aşağıdaki şekilde sıralanabilir.

ü Veri: değişik kaynaklardan elde edilebilir. En yaygın kaynaklar görüşmeler, gözlem ve anketlerdir.
ü Analitik yada yorumlayıcı prosedürler: Bunlar bulgulara yada teorilere ulaşmak için kullanılır. Bu prosedürler verilerin kavramsallaştırılmasını da içerir.
ü Yazılı yada sözlü raporlar: Bu raporlar bilimsel dergilerde yada konferanslarda sunulabilir, tezlerde yayınlanabilir.[6]

Nitel araştırma sosyal bilimlerde ve insan davranışlarını inceleyen bilimlerde tercih edilen bir araştırma yöntemidir. Çoğunlukla Nicel araştırma yöntemi ile veri elde etmenin imkanı olmayan insanları yaşamlarını, hikayelerini, davranışlarını, insanların sosyal davranışlarını ve ilişkilerini belirlemeye yönelik olarak kullanılmaktadır[7]

Neden kullanıldığına bakacak olursak, bazı bilimlerde (örneğin antropoloji) bu yöntemi kullanmak bir zorunluluktur. Çünkü başka türlü veri elde edilememektedir. Diğer bir nedeni ise bazı araştırma problemlerinin yapısından dolayı veri elde etmek için insanların sorgulanması gereğidir. Örneğin bir olgu ile ilgili insanın deneyimleri öğrenilmek istendiğinde kullanılır. Bu deneyimlere örnek olarak, hastalık durumu, dini inanç ve tutkular verilebilir.

Nitel araştırma ayrıca, daha önce nicel araştırma yöntemi ile elde edilen verilerin derinlemesine incelenmesi ihtiyacı hissedildiğinde kullanılmaktadır. Nitel araştırma bu yönüyle yani geniş ve dinlemesine bilgi elde etmesiyle yararlıdır.[8] .

Nitel araştırma yönteminin temelde üç bileşeni bulunmaktadır. Bunlardan birincisi veridir. Veri, birçok farklı kaynaktan farklı yollarla gelir. Bu yollardan en sık kullanılanları derinlemesine görüşme ve gözlemdir. Nitel araştırmanın ikinci bileşeni bulgulara ve teorilere ulaşmak amacıyla kullanılan analitik ve yorumlayıcı prosedürlerdir. Bu prosedürler verinin kavramsallaştırılmasında kullanılmaktadır. Aslında bu bileşen kodlama olarak da adlandırılmaktadır. Üçüncü bileşen ise elde edilen bulguların raporlaştırılması aşamasıdır. Bu raporlaştırma dergilerde yayınlamak veya ilgililere bilgi vermek amacıyla uygulanmaktadır[9].


Nitel araştırma yöntemlerinin kullanımı özellikle son yıllarda eğitim bilimleri, sosyoloji, psikoloji, antropoloji ve işletmecilik gibi alanlarda yaygınlaşmıştır. Bu bilim dallarının dinamik özellik göstermesi ve yeni kuramların ortaya atılması bu kuramların derinlemesine sınanmasının gerekmesi nitel araştırma yöntemlerinin kullanımını gerekli kılmaktadır.[10]

Kalitatif araştırmaların amacı ise genellikle kişisel yada grup düzeyinde anlayışın elde edilmesidir. Kalitatif çalışmalar araştırmalar ile çalışma grubundakilerin değerlerini, âdet ve alışkanlıkları ile sorumluluklarını tanımlamak mümkün olabilmektedir.[11]

Nitel ve nicel araştırma farklılığı

Nitel ve nicel araştırmalar yaklaşım bakımından çok ciddi farklılıklar göstermektedir. Nicel araştırmalar tümdengelimcidir (deductive). Nicel araştırmalar sürekli, stabil, dışardan kesin olarak ölçülebilir nitelik göstermekte ve bilimin kavranabilir kurallarını içermektedir. Bu tür araştırmaların amacı değişmeyen gerçekliklerin bazı bölümlerini ölçmektir. Tam aksine nitel araştırmalar ise tümevarımsal (inductive) olmakla birlikte, olası gruba yada kişiye özgü bakış açısının değişkenlik gösteren yapısını belirlemeye çalışır.[12]

Yıldırım ve Şimşek ise nicel araştırma yöntemi ile nitel araştırma yöntemi arasındaki farklılıkları 14 madde de açıklamışlardır. Bu maddeler aşağıda verilmiştir.[13]

1. Nicel araştırma yöntemine göre gerçeklik nesneldir, nitel araştırma yöntemine göre ise oluşturulur:

Nicel araştırma yöntemine göre gerçeklik bireyin dışında ve bireyden bağımsız olarak vardır. Yani insanlar var olmasa da gerçekler dış dünyada yer almaktadır. Araştırmacı veri toplamak amacıyla araştırdığı olay ve olgulara karışmadan bunları gözlemlemektedir. Buradan amaç ise insandan, zamandan ve kültürden bağımsız bilgi elde etmektir.

Nitel araştırma yöntemi ise gerçekliğin bizim tarafımızdan oluşturulan, zaman ve kültüre bağımlı bir olgu olduğunu varsaymaktadır. Bizim dışımızda ve insandan bağımsız bir gerçeklik olamaz. Çünkü ben algılamadığım sürece olguların benim açımdan bir anlamı olamaz.

Her olay bireyin öznel süzgecinden geçerek yorumlanmakta ve anlam kazanmaktadır. Nicel araştırmacılar tarafından kutsanan nesnel gerçeklik ulaşılmazı çok zor olan bir durumdur. Gerçeklik belirli bir öznel perspektifi gerektirmektedir.

Bundan dolayı araştırmacı, kurama dayanan nitel araştırmada zaman insan ve kültürden bağımsız nesnel ve evrensel yasalar bulma girişimi yerine, derinliğine irdelenmiş durumdan hareketle, belirli koşullar altında belirli olay ve olgulara açıklama getirmektedir.

2. Nicel araştırmada asıl olan yöntemdir, nitel araştırmada ise asıl olan çalışılan durumdur:

Nicel araştırma dikkatli, sistematik ve her aşaması önceden planlanmış bir araştırma desenine dayanır. Bu önceden oluşturulmuş desende araştırmanın herhangi bir aşamasındaki sapma, bulunan sonuçların geçerlik ve güvenirliğini zedeleyecektir, dolayısıyla araştırmanın konusundan çok yöntemi ağırlık kazanır. Araştırma sonucunda elde dilen verilerin tanımlayıcılığına, niteliğine ve derinliğine bakılmaksızın yönteme ilişkin duyarlılık, bir araştırmanın iyi ya da kötü olmasından temel ölçüt olmaktadır.

Nitel araştırma araştırmanın desenlenmesi ve gerçekleştirilmesinde araştırmacıya önemli esneklik alanları tanımaktadır. Araştırmanın her aşamasında duruma göre araştırma deseninde değişiklikler yapılabilinmektedir. Sosyal olgular ve insanlar sürekli değişim içerisindedir. Nitel araştırma ölçümden ziyade, açıklamayı olanaklı kılacak ilişkileri ortaya çıkarmaya ve olay ve olguların içerisinde gerçekleştiği durumu dikkate almayı önemser. Nitel araştırma tekil yöntemler kullanmak yerine duruma uygun çoklu yöntemleri kullanmayı uygun bulur.

3. Nicel araştırma yöntemine göre değişkenler kesin sınırlarıyla saptanabilir ve bu değişkenler arasındaki ilişkiler ölçülebilir, nitel araştırma yöntemine göre ise değişkenler karmaşık ve iç içe geçmiştir ve bunlar arasındaki ilişkileri ölçmek zordur:

Değişken bir dizi olay ve olgu örüntüsü içinde rol oynayan, birim olay veya olgudur. Örneğin okul başarısını etkileyen değişkenlere baktığımızda, ebeveynin eğitimi durumu, ailenin sosyo-ekonomik durumu,öğrencinin okula ve derse karşı tutumu. Değişkenler dikkatli olarak ayrıştırılmalı ve incelenmelidir. Hangi değişkenin diğerini ne yönde ne kadar etkilediği bu yolla belirlenmektedir. Nicel araştırma yapan bir araştırmacı sınırlı sayıda değişkenle uğraşmalıdır. Çünkü ancak sınırlı sayıdaki değişken kontrol ve ölçmeye olanak tanır.

Nitel araştırma özellikle insanla ilgili olan sosyal olayların alt parçalara ayrılamayacağını çünkü sosyal olay ve olgular arasında karmaşık ilişkilerin olduğunu varsayar. Nitel araştırmacıda bir dizi değişkenle çalışır fakat bu değişkenlerin birbirinden kopuk ve bağımsız olamayacağını varsayar. Değişkenler bağımsız değildir birbirinin içine geçmiş durumdadır.

Nitel araştırmacı değişkenleri ölçme yerine onların birbirine göre durum ve konumlarını belirlemeye çalışır. Burada birincil amaç ölçme değil olaya ya da olguların bütünselliği içerisinde değişkenlerin yerini saptamaktır. Nitel araştırmacı bu saptamayı yaparken, keşfedilen ilişkilerin var olan durumun kendine özgü koşullarından kaynaklandığını bilir, bu anlamda benzer olay ve olgulara genelleme yapmaktan kaçınır. Benzer şekilde değişkenler arasındaki ilişkinin göreli olduğunu, bu ilişkilerin araştırmanın yapıldığı mekan ve zaman sınırları içerisinde keşfedildiğini, değişik bir zaman ve durum koşulları altında aynı ilişkilerin keşfedilmesinin beklenmemsi gerektiğinin bilincindedir. Genelleme ancak birbirine benzer çok sayıda örnek olayın çalışılması ile mümkün olacaktır.

Nitel araştırmacı nedensellik ilkesi üzerinde durmaz. Nicel araştırmacı değişkenler arasındaki ilişkileri araştırırken “ne” sorusuna cevap arar. Nitel araştırmacı ise “nasıl” ve “neden” sorularına cevap aramaktadır. Bu durum derinlemesine çalışma gerektirir. Nicel araştırma bize yüzeysel fakat genellenebilir bilgi sağlarken nitel araştırma derinlemesine ve açıklayıcı bir anlayış kazandırır. Örneğin nicel araştırmacı belirli bir görüşün insanlar tarafından ne kadar yaygın olarak benimsendiğini belirlerken, nicel araştırmacı neden ve niçin sorularına cevap aramak için küçük bir grupla derinlemesine çalışmaktadır.
4. Nicel araştırma yönteminde araştırmacı olay ve olgulara dışardan bakar, nesnel bir tavır geliştirirken, nitel araştırmacı olay ve olguları yakından izler katılımcı bir tavır geliştirir:

Nicel araştırma, araştırmacının nesnelliğini bilimsel araştırmanın temeli sayar. Bu da pozitivizmin gerçeklik insandan bağımsız olarak vardır ilkesine dayanmaktadır. Araştırmacının görevi insandan bağımsız olgu ve olayları dıştan gözlemektedir.

Nitel araştırmaya göre gerçeklik bizim dışımızda bizden bağımsız bir olgu değildir. Gerçeklik yaratılmasında bireyin etkin olarak katıldığı sosyal bir olgudur. Gerçeklik oluşturulmaktadır.

Nitel araştırmaya göre bir kişinin bütün sosyal değerleri ve gerçekleri görmezden gelerek yansız tanımlama yapması oldukça güçtür. Nitel araştırmacı her çalıştığı konuya doğrudan veya dolaylı olarak bir etkisinin olduğunu düşünmektedir. Ancak bu değişkenlerin kontrol veya manüpüle edilmesi anlamına gelmemektedir. Araştırmacı bir konuya açıklama getirirken öznel görüş ve değerlerinden etkilenebilir ve bu görüş ve değerler ulaşılan sonuçların yorumunu öznel hale getirebilir. Öznellik, yanlılık anlamına gelmez ve yanlılığın ya da önyargıların araştırma sürecini ce sonuçlarını etkilememesi için araştırmacının özen göstermesi gerekir.

5. Nicel araştırma yönteminin amacı genelleme yapmak, nitel araştırma yönteminin ise derinlemesine betimlemedir.

Pozitivist anlayış doğayı ve evreni yönlendiren birtakım yasalar olduğunu ve bilim adamının görevinin ise bu yasaları ortaya çıkarmak olduğunu söylemektedir. Eğer bilim adamı bulduğu sonucun tekrar ettiğini görürse bunu yasa olarak ortaya koyabilir. Bu yasa artık her durumda aynı işler ve evrensel bir yasadır. Araştırma amacıyla belirli bir evrenden örneklem seçme bunun bir gereğidir.
Nitel araştırmacı genellemeyi temel amaç olarak görmez. Bir durumun yada olayın ayrıntılı olarak çalışılması ve önceden keşfedilememiş ilişkilerin sınırlı bir çerçeve içinde anlaşılması daha önemlidir. Örneğin kültür üzerinde çalışan bir araştırmacının dışarıdan o kültürü anlaması çok zordur. Ancak derinlemesine inceleme ile bilgi elde edilebilir. Nitel araştırmada amaç belli bir içeriğin derinlemesine ve ayrıntılı olarak incelenmesidir.

6. Nitel araştırmacı tahminde bulunur, nitel araştırmacı ise yorumlama yapar:

Nicel araştırmacının amacı olay ve olgularla ilgili yasları ortaya koyarken amacı ileriye yönelik bir tahminde bulunmaktır. Doğanın yasaların evrensel ve sonsuzdur. Bugün elde ettiğimiz yasalar geleceğe bizim için daha belirgin hale getirecektir.

Nitel araştırma doğrusallık ilkesine kuşkuyla bakmaktadır. Eğer gerçeklik insanların çabalarının bir ürünü ise, bu çabalara temel oluşturan ortam, koşullar ve zaman bu gerçekliği belirleyen önemli etkenlerdir. Geleceği tahmin etmek için ayrıştırılmaya çalışılan değişkenler, ayrıştırılarak çalışılamayacak kadar karmaşık ve çok sayıda olabilir. Dolayısıyla bir olayı sınırlı sayıda değişkenle açıklamak ve elde edilen sonucu geleceği yordamak için kullanmak nitel araştırmaya aykırı bir görüştür.

7. Nicel araştırmacı nedensellik ilişkisini açıklamaya çalışırken, nicel araştırmacı aktörlerin perspektiflerini anlamaya çalışmaktadır:

Pozitivist anlayış indirgemecidir. Bir durumun açıklanmasında, duruma egemen olan ilişkiler ağı sınırlı sayıdaki bir dizi değişkene ve bu değişkenler arası ilişkilere indirgenerek açıklanır. Bu açıklamada değişkenlere bağımlı değişken ve bağımsız değişken isimleri verilir. Bir çalışmada belirlenen değişkenler belirli bir sıraya konmaktadır. Fakat bu değişkenlerin sayısı sınırlıdır. Nicel araştırmada belirli sayıya indirgene değişkenler daha sonra belirli bir nedensellik ilişkisi içinde açıklanır.
Nicel araştırmanın tersine nitel araştırma değişkenlerin saptanıp, bunlar arasındaki ilişkilerin belirli bir nedensellik ilişkisi içine oturtulmasından ziyade, bir duruma dahil olan bireylerin veya diğer bir deyişle aktörlerin algı ve perspektiflerini yorumlamaya önem verir. Nitel araştırmanın değişkenleri araştırma konusu olan bireylerin kendisidir. Çünkü bireyler durumu biçimlendiren duruma katkısı olan bulunan asıl öğelerdir.

8. Nicel araştırma kuram ve denence ile başlarken, nitel araştırma kuram ve denence ile son bulmaktadır:

Değişkenlerin belirli sayıya indirgenmesi ve bunlar arasındaki nedensellik ilişkisinin araştırılması araştırmacıyı belirli bir zorluğuna itmektedir. Çünkü hangi değişkenin hangisine neden olduğunu bulmak zor iştir. Bu nedenle nicel araştırmacı araştırmanın başında değişkenler arasındaki ilişkileri varsayarak araştırmaya girecektir. Araştırmacı araştırma başında denenceler varsa kuramlarla yola çıkarak bu denencelerin doğruluğunu kontrol edecektir. Bu nedenle nicel araştırma tümdengelimi kullanır.

Nitel araştırmacı ise araştırmaya başlarken herhangi bir denence geliştirmeden başlar. Duruma dahil olan kişilerin bakış açısından yola çıkarak durumu anlamaya ve yorumlamaya çalışır. Bu problemi çalışarak elde ettiği sonuçların başka durumlarda da olup olmadığını bulmaya çalışır. Anacak elinde yeterli sayıda duruma ilişkin sonuçlar, belirli bir eğitlimi açık bir şekilde gösterdiği zaman, denence geliştirme, daha da ötesi ilgili durumları açıklama gücüne sahip bir kuram oluşturma işine girişir. Bu anlamla nitel araştırma tümevarımcıdır.

9. Nicel araştırmada, manipülasyon ve kontrol varken, nitel araştırmada kendi bütünlüğü içerisinde ve doğal olarak gözlem vardır:

Bir duruma yol açan değişkenleri ayrıştıran araştırmacı, hangi değişkenin diğer hangi değişken üzerinde etkili olduğunu kesin hatlarıyla bilmek ve etkinin derecesini ölçmek zorundadır. Aksi taktirde önceden kurduğu denenceleri ölçmek mümkün olmayacaktır. Bu nedenle araştırmacı kontrollü ortamlar oluşturmak zorundadır. Bunun yanında değişkenler arasındaki ilişkileri tam olarak görmek amacıyla bazı değişkenleri manüpüle etmelidir. Özellikle eğitim araştırmalarında araştırmacı bazı değişkenleri uygulayarak bunun birey üzerinde ne tür etkilerini olduğunu ortaya koymaya çalışacaktır.

Bu durum nicel ve nitel araştırmacının ters düştüğü en önemli konulardan birisidir. Nitel araştırmada koşullara manüpüle edilmez. Nitel araştırmacılar kontrollü ortamlarda elde dilen sonuçların normal koşullara genellenemeyeceğini ancak yine kontrollü ortamlar için belirleyici olduğunu öne sürmektedirler.

10. Nicel araştırmacılar standardize edilmiş veri toplama araçları kullanırken, nitel araştırmada araştırmacının kendisi veri toplama aracıdır:

Nicel araştırmada sistematik bir yöntemle belirli değişkenler arası ilişkiyi ölçmeyi hedefleyen araştırmacının elinde, yönteme uygun ve ölçmeyi olanaklı kılacak araçların olması gereklidir. Bu yollarla yapılan ölçümlerin duyarlı olabilmesi için ölçüm araçlarının çeşitli yöntemlerle güvenirlik testlerinin yapılması gereklidir. Sözü edilen duyarlığı sağlamak için araştırmacı uzun bir zamanını bu duyarlılık testlerini yapmakla geçirir.

Nitel araştırmada asıl veri toplama aracı araştırmacının kendisidir. Olay ve olgulara arasındaki ilişkileri açıklarken duyarlı bir ölçümden ziyade yorumlama ve anlam vermeyi ön plana koyduğu için, bu amacına hizmet edecek çeşitli araçları nitel araştırmacılarda kullanırlar. Görüşme formları, gözlem formları, ses kayıt cihazları, çözümleyici, çeşitli doküman yazılı kaynaklar bunlardan bazılarıdır. Fakat araçlar ikincil öneme sahiptir. Yorumlamayı ev anlam vermeyi kolaylaştıracak araçlardır. Daha da ötesi araştırmanın bir aşamasında bu araçların yeri değiştirilebilir veya içerikleri tekrar düzenlenebilir.
11. Nicel araştırmacı parçaların analizini yaparken, nitel araştırmacı örüntülerin ortaya çıkarılmasını sağlar:

Nicel araştırmacı bir olayı veya olguyu çalışırken bütünden çok bütünü temsil eden ve belirli örneklem yöntemiyle belirlenmiş olan örneklemler üzerinde çalışırlar. Tanımlayıcı bir yöntem kullanılacaksa evreni temsil eden örneklem seçilir, deneysel araştırma yapılacaksa evrenden bir grup izole edilerek üzerinde çalışılır. Yarı deneysel ise evren içerisinde normal süreçte bir grup üzerine yoğunlaşılır.

Nitel araştırmacı ise evreni bütünlüğü içerisinde algılamaya çalışır. Evrenin bir bölümü üzerinde çalışır fakat geneli etkileyen şartları göz önünde bulundurur ama bilir ki elde ettiği sonuçlar evrene genellenemez. Koşulları manüpule etmeden ortamda bireyi etkilen sosyal ve kültürel boyutları göz önüne alarak değerlendirme yapar. Araştırma yaparken çok çeşitli veri toplama aracı kullanır ve bu yolları ve araçları ayrıntılı bir biçimde açıklar.

12. Nicel araştırmacının ulaşmak istediği uzlaşma ve norma arayışı iken nitel araştırmacı çokluluk ve farklılık arayışındadır:

Nicel araştırmacı çoğunluğu temsil edecek norm arayışı içerisindedir. Araştırmacı istisnalar kaideyi bozmaz anlayışındadır. Dolayısıyla ekstrem değerleri göz önünde bulundurmaz. Çoğunlukla çan eğrisinin ortasında kalanlarla ilgilenir.

Nitel araştırmacı ise çan eğrisi içerisine giren bütün alanları çalışma alanı olarak kabule eder. Çalıştığı problemle ilgili istisnalarında problemle ilgili önemli bilgiler vereceğinin kabule eder. Nitel araştırmacının önem verdiği konulardan biriside bir durumu bütün ayrıntıları ile ortaya koymaktır.

13. Nicel araştırmacı verilerini sayısal göstergelere indirgemekteyken, nitel araştırmacı verinin bütün derinlik ve zenginliği içinde betimlemektedir:

Sayısallaştırma nicel araştırmanın önemli süreçlerinden birisidir. İki değişken arasındaki ilişkiye bakan bir araştırmacı bu değişkenleri sayısallaştırarak sonuçları sayısal göstergelerle verir. Bu veriler üzerinde gerekli olan istatistik değerlendirmeleri yapar. Bu değerlendirmelerle sadece olgu ve objeler arasında nasıl ve ne yönde bir ilişki olduğu konusunda bilgi elde eder, fakat değişkenler arasındaki ilişkiyi değerlendirmede sorunlar yaşar.

Nitel araştırma çeşitli yollarla elde edilmiş zengin veriyi yine tüm zenginliğiyle sunmayı kendine ilke edinir. Nitel araştırma sayısallaştırmaya karşı değildir sadece tek başına yeterli olmadığını savunmaktadır. Nitel araştırma basit betimsel veri sunumunu kullanmakla birlikte bireylerin görüşlerini yansıtmayı, olay ve olguları ortamları içerisinde tanımlamayı benimsemektedir.

14. Nicel araştırmada araştırmacı, olay ve olguların dışında yansız ve nesnel iken, nitel araştırmacı olaya ve olgulara dahil, öznel perspektifi olan ve empatikdir:

Nicel araştırmanın araştırmacıya biçtiği rol, kendisinden bağımsız gerçeği yansız ve nesnel bir şekilde tarif etmektir. Nicel araştırmacı nesnelliği zedeleyecek her türlü önlemi almak zorundadır. Bunu yapmanın yolu da standartlaştırılmış ölçme araçlarıyla çalışmaktır. Araçlar standart olursa elde edilecek sonuçlar araştırmacıdan araştırmacıya farklılık göstermeyecektir.

Nitel araştırmada ise gerçek onu yorumlayan ve oluşturandan farklı düşünülemez. Nasıl ki insanlar gerçeğin yaratılması ya da oluşturulmasına katılıyorlarsa, bilimsel çalışma ve araştırmalarda da araştırmacının probleme ilişkin tutumu ev tavrı olay ve olgulara verilecek anlamı şu ya da bu şekilde etkileyecektir. Nitel araştırmacılara göre nesnellik başarılması mümkün olmayan bir olgudur. Önemli olan, probleme ilişkin araştırmacının konumu ve tutumunu açık olarak ortaya koyması, vardığı sonuçlara hangi yol ve yöntemlerle vardığını derinlemesine ve ayrıntılı bir biçimde ortaya koymasıdır.

3. NİTEL ARAŞTIRMALARIN BİLİMSEL ARAŞTIRMA YÖNTEMLERİNDEKİ YERİ

Nitel araştırmaların çeşitli disiplinlere dayanan güçlü kuramsal temelleri bulunmaktadır. Daha öncede ifade edildiği gibi Sosyoloji, Antropoloji, Psikoloji, Felsefe, Dilbilim gibi alanlarda çokça kullanılan bu tür araştırmalar aslında bu bilim dalları ile bir bakış açısı kazanmış ve gelişmiştir. Tüm bu disiplinlerdeki ortak anlayış insan davranışını, (yada düşüncesini) içinde bulunduğu çevre içerisinde ve çok yönlü olarak anlamaya çalışmaktır. Bu disiplinlere göre insan davranışı Fen ve Matematik gibi diğer disiplinlere göre oldukça zor anlaşılmaktadır ve bu nedenle Fen ve Matematik alanlarında kullanılan yöntemler yetersiz olarak kabul edilir. İnsan davranışı ancak esnek ve bütüncül bir yaklaşımla araştırılabilir ve bu yaklaşımda araştırmaya dahil olanların görüş ve deneyimleri oldukça önemlidir. Bu nedenlerden dolayı nitel araştırmalar farklı bir yöntem olarak bilimsel araştırma yöntemleri içerisinde yer almaktadır[14]

4. NİTEL ARAŞTIRMALARIN PLANLANMASI

4.1. NİTEL ARAŞTIRMALARIN TEMEL AŞAMALARI

Nicel araştırma tasarımından farklı olarak, nitel araştırmada sınırları tam olarak belirlenmiş bir başlangıç noktası ve bu başlangıç noktasından hareketle izlenen ve araştırma sürecinde değişmeyen belirli aşamalar söz konusu değildir. Nitel araştırma, araştırma sürecinin çeşitli aşamaları arasındaki karşılıklı etkileşimi, esnekliği ön plana çıkarmaktadır. Bu nedenle nitel araştırma belirli bir esnekliği içermektedir ve elde edilen bulgular ışığında araştırma tasarımı yeniden şekillendirilebilir. Araştırma sürecindeki bu yeniden şekillendirme derecesi, araştırma konusu ve çalışılan ortamın özellikleri ile yakından ilişkilidir.

Nitel araştırma yapan araştırmacıların 3 konu üzerinde dikkatle durmaları gerekmektedir:[15]

ü Araştırmaya temel oluşturacak kuramsal çerçevenin açık biçimde oluşturulması: Her ne kadar nitel araştırmalarda bazen kuramsal çerçevenin oluşturulması başlangıçta olası olmasa da, daha önce yapılmış çalışmalar ışığında böyle bir çalışmanın ilgili alana önemli katkılar yapacağına okuyucuyu inandırması gerekmektedir.
ü Araştırmanın sistematik, yapılabilir ve esnek olması: Araştırmacının sahip olduğu kaynaklar (zaman ve maddi olanaklar gibi) araştırmanın yapılması için yeterli olmalıdır.
ü Araştırma, okuyucunun anlayabileceği şekilde tutarlı ve anlamlı bir doküman ile sunulmalıdır.

Araştırma problemi bu üç boyutu ciddi şekilde etkilemektedir. Araştırmaya temel oluşturacak kuramsal çerçevenin belirlenmesi, probleme uygun araştırma tasarımının yapılması ve araştırmanın sonuçlarının okuyucuya sunulması ile bu aşamalar arasında önemli bir etkileşimin olduğunu söylemek olanaklıdır. Bu nedenle nitel araştırmada araştırma probleminin belirlenmesi, diğer aşamaların planlanmasında yönlendirici rol oynar. Şekil 1’de nitel araştırma aşamaları yer almaktadır.[16]





Şekil 1: Nitel araştırma döngüsü

Araştırma probleminin belirlenmesi: Her araştırmanın bir amacı vardır ve araştırma problemi bunu yansıtır. Araştırma probleminin belirlenmesinde üç temel kaynak önemli rol oynar. Bunlardan ilki, araştırma yapılan alanla ilgili kuram ve araştırma literatürü, ikincisi araştırmacının bireysel ve mesleğe dönük deneyimleri, üçüncüsü ise ilgili alanda karşılaşılan toplumsal sorunlardır. Literatür, araştırma konusu ile ilgili bir çerçeve oluşturur ve böylece araştırmacıya çalışmaya değer bir problem saptama konusunda yardımcı olur. Bireysel ve mesleğe ilişkin deneyimlerle toplumun araştırma sonuçlarından elde edeceği yararlar ise, araştırmacı açısından problemin önemine ilişkin diğer iki önemli unsurdur.

Araştırma problemi Şekil 1’de görüldüğü gibi nitel araştırmanın merkezinde yer alır ve diğer aşamaları doğrudan etkiler. Nicel araştırmalarda olduğu gibi bazı durumlarda nitel araştırmalarda da araştırma problemi başta belirlenmemiş olabilir. Çalışma esnasında problemin derinliği ve kapsamı değişebilir.

Önem ve yapılabilirlik araştırma problemini değerlendirmede dikkate alınması gereken iki ölçüttür.

Kuramsal/kavramsal çerçevenin oluşturulması: Araştırma probleminin kuramsal ya da kavramsal çerçevesini oluşturmak araştırma tasarımının amaca dönük ve kendi içinde tutarlılığı açısından önemlidir. Araştırmaya temel oluşturacak kuram ya da kuramlar varsa, araştırmacının bunları incelemesi gerekmektedir.

Kuramsal çerçevenin var olması problemin boyutlarının anlaşılması açısından araştırmacıya oldukça büyük yarar sağlamaktadır. Ancak her nitel araştırma için bir kuramsal altyapı oluşturmak olanaklı olmayabilir. Herhangi bir kuramsal çerçeve olmadığı durumlarda araştırmacı elde ettiği bulgular ışığında, tümevarımcı ve esnek davranarak kuramsal çerçeve oluşturabilmektedir.

Araştırma soru/sorularının yazılması: Araştırma sorusu, araştırmaya konu olan problemin soru olarak ifade edilmiş şeklidir. Başka bir deyişle araştırma soru/soruları araştırmanın yapılmasına temel oluşturur. Araştırma soruları esnek bir yapı göstermektedir. Şöyle ki araştırma soruları literatüre bağlı kalınarak hazırlandığı gibi aynı zamanda araştırma sürecinde karşılaşılan durumlara göre de yeniden düzenlenebilir. Bu sorular açık ve kapalı uçlu nitelik taşıyabilmektedir. Açık uçlu sorular özellikle araştırma konusunda yeterli literatür bilgisi olamadığı durumlarda oldukça yararlı olmaktadır. Kapalı uçlu sorular bu gibi durumlarda kısıtlayıcı ve yönlendirici olduğundan yalnızca literatür bilgisinin yeterli olduğu durumlarda kullanılmalıdır.

Araştırma alanının/örneklemin belirlenmesi: Nitel araştırmalarda eğer olanaklı ise ilk elden bilgi toplanması gereklidir. Araştırma alanı ile ön bilgiler edinmek, alanı daha yakından tanımak ve gerekli izinleri almak gereklidir.

Araştırma örnekleminin seçimi konusuna gelindiğinde ise nitel araştırmaların örneklem seçimi nicel araştırmalara göre bazı farklılıklar göstermektedir. Örneğin nicel araştırmalarda kullanılan rastgele örnekleme nitel araştırmalarda çoğunlukla tercih edilmeyen bir tekniktir. Çünkü nitel araştırmalarda çok fazla kişiden elde edilen verilerin çözümlenmesi olanaklı değildir. Ayrıca nitel araştırmalarda bazen bir kişi bile araştırmanın örneklemini meydana getirebilir. Bu konuya ileride tekrar değinilecektir.

Araştırmacının rolünün belirlenmesi: Nitel araştırmalarda araştırmacının kendi rolünü belirlemesi oldukça önemlidir. Araştırmacı araştırma sürecinde ikinci elden veri toplayan rolde değil de daha çok araştırma sürecine dahil olan, verileri bizzat toplayan ve bireylerle yakın ilişkiler kuran kişidir. Bunun nedeni nitel araştırma sonucunun yazımı esnasında araştırmacının gözlem ve yorumlarının etkili olacağının bilinmesidir.

Veri toplama araçlarının/stratejilerinin geliştirilmesi: Nitel araştırmalarda en yaygın olarak kullanılan veri toplama yöntemlerinin başında görüşme ve gözlem gelmektedir. Bunların yanında çeşitli dökümanlar (belgeler, yazışmalar, fotoğraflar), nitel araştırmada kullanılan verileri oluşturabilir. Araştırmacının kendi araştırma probleminin özelliğine göre, bu yöntemlerden bir veya bir kaçını belirlemesi ve bu yöntemleri hangi kapsamda kullanacağını açıklaması gerekir.

Veri toplama: Veri toplama araçları geliştirildikten sonra araştırmacı veri toplamaya başlar. Nitel araştırmada en çok gözlem, görüşme ve doküman incelemesi en çok kullanılan veri toplama yöntemleridir. Bu yöntemlerin birden fazlasının da daha önce bahsi geçtiği kullanılması da söz konusudur, çünkü veri toplama tekniklerinin artı ve eksilerinin değerlendirilmesi sonucunda verilerin alandan alınması için tek tekniğin yeterli olmadığı saptanmaktadır. Böyle birden fazla veri toplama tekniğinin kullanılmasına “veri çeşitlemesi” denmektedir. Bu yaklaşım araştırmada elde edilen bulguların geçerlik ve güvenilirliğini arttırma konusunda önemli katkılarda bulunabilir.

Veri analizi, bulguların tanımlanması ve yorumlanması: Nitel araştırmadan elde edilen verilerin analizi için iki yöntem önerilebilir. Bunlardan ilki tanımlayıcı, ikincisi ise içerik analizidir. Tanımlayıcı analiz derinlemesine analiz gerektirmeyen verilerin işlenmesinde kullanılırken, içerik analizi elde edilen verilerin daha yakından incelenmesini ve bu verileri açıklayan kavram ve temalara ulaşılmasını gerektirir. Seçilen analize göre elde edilen veriler organize edilir ve tanımlanır.

Sonuçların sınırlandırılması ve analitik genellemelere ulaşılması: Nitel araştırmalardan elde edilen bulguların genellenebilmesi oldukça zordur. Bunun nedenlerinin başında sosyal olayların doğası gelmektedir. Sosyal olaylar durağan değil, sürekli değişkenlik gösterir. Ayrıca sosyal olaylar içinde bulundukları ortama göre değişiklik gösterebilir. Gerek ortam, gerekse zaman yönünden aynı sosyal olayı yeniden yaşamak olanaklı olmadığına göre, sosyal olayları inceleyen bir araştırmanın bulgularını doğrudan başka sosyal olaylara genellemek güçtür. Ayrıca nitel araştırmalarda anakütleyi temsil edecek yeterli sayıda birey örnekleme alınamadığından sonuçları genellemek iyice zorlaşmaktadır. Ancak gerekli sınırlamalar göz önüne alınarak bazı genellemelere gidebilmek söz konusu olabilir. Yapılan çalışmada bu sınırlılıklar mutlaka açıkça tartışılmalı ve okuyuculara açıklanmalıdır.

Hoepfl ise bir nitel araştırma planlaması için aşağıda yer alan basamaklar kullanılabileceğini belirtmiştir. Bu basamaklar[17]:

Araştırmaya için karar verme: bu aşamada araştırmanın problemi belirlenir. Problem kaynağı olarak, ilgili literatür, merak, uzman kişiler ve yaşanılan sorunlara çözüm bulma isteği kaynaklık edecektir. Yine bu aşamada araştırmanın sınırları belirlenir. Araştırmada toplanacak veriler için iç ve dış kriterler belirlenir. Yalnız nitel araştırmaya özgü olarak, belirlenen bu sınırlar süreç içerisinde değiştirilebilir.
Bu araştırma için hangi yöntemin kullanılacağına karar vermek: Araştırmanın problemi ve problemin sınırları bu süreçte karar verme için bilgi sağlayacaktır. Yöntem olarak sadece nitel kullanılacağı gibi nitel ve nicel birlikte kullanılabilir.
Verinin nereden ve kimden toplanacağına karar vermek: Bu aşama araştırmanın yapılacağı örneklem veya araştırma grubunu belirlenir.
Araştırmanın hangi basamaklardan oluşacağına karar vermek: Bu aşama araştırmanın planlanmasıdır. Yani zaman planlaması bu basamakta yapılır.
Hangi veri toplama araçlarının kullanılacağına karar verme.
Veri toplama ve analiz etme süreçlerini planlama. Araştırma problemine hangi detayla cevap aranacağına karar verme sürecidir.
Hangi veri analizi tekniklerinin kullanılacağına karar verme.
Araştırma giderlerini planlama.
Araştırma geçerliği ve güvenirliğini sağlayacak olan teknikleri belirleme.

4.2. NİTEL ARAŞTIRMADA ÖRNEKLEM SEÇİMİ

Bilindiği üzere geleneksel bilim anlayışının vazgeçilmez öğelerinden biri “genelleme”dir. Araştırmalarda üzerinde çalışılan bir dizi sınırlı sayıdaki değişken belirli güven aralıklarıyla anakütleye genellenir.

Nitel araştırma yönteminde örneklem seçiminde ek sık başvurulan teknik “amaçlı örneklem” tekniğidir. Bu teknikte en iyi veri toplanabilecek olan grup araştırmaya alınır. 16 farklı amaçlı örneklem tekniği bulunmaktadır. Ancak bunlardan en fazla kullanılanlar, basit tesadüfi, sistematik, küme, iradi ve kota örneklemesidir. Ayrıca örneklem seçiminde araştırmacılar, örneklemin yeterli genişlikte ve yeterli derinlikte olmasına dikkat etmelidir.[18]

4.3. NİTEL ARAŞTIRMALARDA GEÇERLİK VE GÜVENİLİRLİK

Geçerlik, kısaca araştırma sonuçlarının doğruluğunu konu edinir. Dış geçerlik, kullanılan veri toplama aracının benzer gruplarda benzer sonuçlar verip vermeyeceğine, iç geçerlik ise araştırmacının ölçmek istediği veriyi, kullandığı araç veya yöntemle gerçekten ölçüp ölçemeyeceğine ilişkindir. Güvenilirlik ise kısaca araştırmanın sonuçlarının tekrar edilebilirliği ile ilgilidir. Dış güvenilirlik araştırma sonuçlarının benzer ortamlarda aynı şekilde elde edilip edilmeyeceğine, iç güvenilirlik ise başka araştırmacıların aynı veriyi kullanarak aynı sonuçlara ulaşabilme durumuna ilişkindir.

Nitel araştırmalar daha önce de bahsedildiği gibi esnek bir yapıya sahiptir. Başka bir deyişle araştırmacı gerekli gördüğü durumlarda araştırma kurgusunda değişiklikler yapabilmektedir. Bu açıdan nitel araştırmaların geçerlik ve güvenilirlik konusunda nicel araştırmalara nazaran avantajlı olduğu söylenebilmektedir. Çünkü nitel araştırma sürecinde geçerlik ve güvenilirliği olumsuz etkileyen bir durum söz konusu olduğunda araştırmacı gereken değişikliği yapabilir.[19]

5. NİTEL ARAŞTIRMALARDA KULLANILAN VERİ TOPLAMA TEKNİKLERİ

Nitel araştırmalarda nicel araştırmalara kıyasla oldukça farklı veri toplama teknikleri kullanılmaktadır. Bunlar aşağıda yer almaktadır. Nitel araştırmaya başlarken unutulmaması gereken verileri gerçek zamanlı kaydedebilmek ve döküm esnasında daha ayrıntılı çalışabilmek amacıyla bir ses kayıt cihazı alınmasıdır. Buna ek olarak araştırmacının görüşme esnasında not aldığı dokümandaki önemli noktaları daha iyi algılayabilmesi için fosforlu kalem (high light) bulundurması uygun olacaktır.[20]

5.1. GÖRÜŞME

Bireysel ve grupla yapılan ve derinlemesine bilgi almayı amaçlayan veri toplama tekniğidir. Nitel araştırmalarda en sık kullanılan tekniktir. Özellikle örgüt çalışmalarında örgüt bilimciler örgütlerin değişik yönlerini ve özellikle de örgütlerin kültür ve sembolik boyutlarını ele alırken, görüşmeyi temel veri toplama aracı olarak almaktadırlar. Görüşme ilk başta çok basit bir teknikmiş gibi algılansa da beceri, duyarlılık, yoğunlaşma, bireyler arası anlayış, öngörü, zihinsel uyanıklık ve disiplin gibi pek çok boyutu kapsaması açısından sanat yönünün olduğu da söylenebilir.

Görüşmelerde amaç, görüşülen bireylerin verdikleri bilgiler arasındaki paralellik ve farklılıkları saptamaktır. Ayrıntı ve farklılıkları belirlediğinde ise bu konuda derinlemesine sorular yönelterek konunun iyice açılması sağlanabilir. Görüşme öncesi tüm görüşme türlerinde görüşme kılavuzu hazırlanmalıdır. Bu kılavuz görüşmenin sistemli olarak yürütülmesine ve hedef odaklı olmasını sağlamaktadır. Görüşmelerde veriler not alma, ses kayıt cihazı veya video ile kayıt altına alınır.[21]

Görüşme esnasında araştırmacı katılımcıya “hımm”, “anladım” gibi ifadelerle etkin dinlediğine ilişkin tavırlar sergilemeli ve görüşme süresince tarafsız şekilde katılımcıyı dinlemelidir. Bu esnada kayıt cihazı da açık olmalıdır.[22]

Görüşme tekniğinin olumlu yönleri:

· Araştırma konusu hakkında araştırmacıya yarar sağlayacak kapsamlı bilgiler elde edilmiş olur.
· Daha sonra yapılacak toplantı vb. görüşmeler için ön bilgi de sağlanmış olur.
· Katılımcıların daha detaylı görüşleri alınmış olur.
· Grup baskısı ve grup düşüncesinin yaratacağı olumsuzluklardan kaçınılmış olur.
· Utangaç ve konuşmayı sevmeyen katılımcıların düşünceleri de öğrenilmiş olur.

Olumsuz yönleri:
Fazla zaman harcanır ve maliyetlidir
Bazı sorular için diğer teknikler daha uygun olabilir
Sonuçlarda kişinin olumsuzluğundan kaynaklanan sorunlar oluşabilir.[23]

5.2. GÖZLEM

Gözlem araştırılmak istenen olgunun veya bireyin doğal ortamında izlenmesidir. Durumları, olayları, insanları katılımcıların perspektifinden algılamayı sağlayan bir tekniktir. Gözlem tek başına ele alınırsa görüşmeden daha derinlemesine veri elde edilmesini sağlar. Farklı gözlem teknikleri vardır. Bunlardan birincisinde gözlemci gözlemini dışarıdan gözlemekte yani duruma katılmamaktadır. İkincisinde katılımcı ortama katılmakta fakat gözlem yaptığı kişilerle hiçbir etkileşimde bulunmamaktadır. Üçüncüsünde ise birey gözlediği bireylerle sınırlı etkileşimde bulunmaktadır. Örneğin onlarla görüşme yapmaktadır.[24]

Gözlem, özellikle son yıllarda işletmelerde de çalışanlar üzerinde yapılan çalışmalarda yoğun olarak kullanılmaya başlamıştır. Gözlem yolu ile iş yerinde çalışmakta olan bireyin davranış örüntüleri, bazı davranışsal amaçları ve olaylar soru sorulmadan ve herhangi bir şekilde iletişim kurulmadan sistematik bir süreçte kayıt edilmiş olur. Araştırmacılar gözlem tekniğini geçmişteki olayların kayıtlarından delil ya da kanıt elde ederek veri toplamak amacıyla kullanırlar.[25]

Olumlu yönleri:

Görüşülen kişinin doğal durumunun en iyi verisini sağlar
Görüşme ve odak grupta oluşabilecek öznel düşüncelerden kurtulunmuş olur
Sonuca yönelik olarak gözlem yapmayı sağlar
Önemli nokta yada ihtiyaçları ortaya çıkarır (daha sonrası için)
Kalitatif veri toplamak için bir araç olarak kullanılabilir.

Olumsuz yönleri:
Gözlemler öznellik ve sistematik (istatistiksel) hata içerebilir.
Gözlemde bazı konulara ilişkin olarak görüşülen kişilerin bilgilerinin verilmesi kişilik haklarına saldırı olabilir
Niçin yada nasıl sorularının yanıtı alınamayabilir
Aşırı etkileşimsiz bir tekniktir.[26]

5.3. TRACER (İZ SÜRME) ÇALIŞMALARI

Tracer çalışmaları nitel araştırma yöntemlerinden birisi olup, hem veri toplama hem de örneklemenin güvenilirliğini sağlamaya yönelik bir tekniktir. Tracer çalışmaları literatürde “bazı etiketlerin (dökümanların) yardımıyla, belirli bir zaman diliminde ve ilgili gruplar üzerinde, örgütsel süreçlerin tanımlanması” olarak ifade edilmektedir.

Araştırma sürecinin üzerinde çalışılan işletmenin çalışanları ile gözden geçirilmesi ve ileri aşamalarda yararlanılacak anahtar bilgi kaynaklarının ortaya çıkarılması tracer tekniğini nitel veri toplama sürecinin bir aracı haline sokmaktadır. Bilgi ulaşmaya yardımcı olacak kaynakların belirlenmesinden sonra görüşme ve anket yolu ile gereken veriler toplanabilmektedir.

Örgütlerle ilgili çalışan araştırmacıların görevi, araştırmaya konu olan fenomenin açıklanması için doğru iz sürmektir. Belirlenen etiketler hem birer bilgi kaynağı olarak hem de belirli durumlardaki verilerin toplanmasında görüşülmesi gereken kişilerin belirlenmesi için kullanılır. Tracer çalışmalarında tesadüfi olmayan örnekleme kullanılmaktadır (uygun kişinin uzman tarafından seçimi ya da kartopu örnekleme gibi).

Tracer çalışmaları altı basamaktan oluşmaktadır:

Etiketlerin tanımlanması
Örneklemin ölçütü
Spesifik etiketlerin kontrolü
İlgili bilgi vericilerin tanımlanması
Veri toplama ve sonraki bilgi kaynaklarının tanımlanması
Çalışmanın bitirilmesi[27]

5.4. PAYDAŞ ANALİZİ (STAKE HOLDER)

Nitel araştırmada veri toplama tekniklerinden bir başkası da özellikle örgütlerde araştırmayla ilgili olarak paydaşlardan bilgi toplanmasıdır. Bu yaklaşım örgütsel psikolojiye göre bir fenomenin çevresinde kendisini etkileyen yada kendisinden etkilenen ve bir şekilde ilgisi olan parti, grup vb. varlığına dayanmaktadır.

Bir nitel araştırmada paydaş analizinin tercih edilmesi sonucunda aşağıdaki sonuçlar ortaya çıkabilmektedir:

Paydaş analizinde belli miktar nitel / tanımlayıcı verilere ulaşılabilmektedir.
Bazı durumlarda, eğer nicel veriler ispatlanabilir ve yararlı ise bunlara da analiz uygulanabilir. Başka bir deyişle paydaş analizi yalnızca nitel bir çerçevede düşünülmemelidir.

Paydaşlar, ihtiyaçları, bakış açıları farklı olan bireyler ve gruplardır. Paydaş analizi aşağıdaki aşamalardan oluşmaktadır.

Araştırma fenomeninin tanımlanması
Fenomenle ilgili gruplara konunun indirgenmesi ve ilk verilerin toplanması
Daha ileri düzeyde veri toplanması
Araştırma sorularına verilen cevapların analizi
Rapor yazılması.[28]

5.5. ÖRNEK OLAY YÖNTEMİ

Örnek olay yönteminde bir yada daha fazla örgüt, grup yada topluluk hakkında, belirli bir süre boyunca, sistematik araştırmanın yürütülmesi ve analiz edilmesi esastır. Örneğin örgütsel değişimin anlaşılabilmesi için, örgütsel değişim sürecindeki bir örgütün belli bir süre boyunca izlenmesi ve meydana gelen değişikliklerle ilgili bilgi toplanması örnek olay yöntemiyle yürütülebilir. Örnek olay yöntemi aslında bir araştırma stratejisidir denebilir. Bu strateji ve araştırma düzeninde nitel yada nicel teknikler kullanılabilir. Örnek olay yönteminde veri toplama yöntemleri gözlem, mülakat ve anket ile olabilir. Örnek olay yöntemi tek yada çift keşfedici, tanımlayıcı ve açıklayıcı şekilde olabilir.

5.6. SÖZLÜ TARİH

Sözlü tarih özellikle toplumsal tarih alanında uzun yıllardan beri kullanılmakta olan bir tekniktir. En önemli özelliği, tarihin nesnesi olan insanı kendine temel bilgi kaynağı olarak almasıdır. Kısaca, araştırılmakta olan bir sosyal gerçekliğin oluşumunda yer almış insanlarla görüşmeye dayanır.[29]

5.7. ODAK (FOCUS) GRUPLARI YÖNTEMİ

Odak grupların kullanımı, 1920’li yıllarda kadar gitmektedir. 2. Dünya Savaşı’nda propaganda ve eğitim yöntemlerinin askerler üzerinde etkilerini değerlendirmek için kullanılan bu yöntem, daha sonraları pek kullanılmamıştır. 1970’lere gelindiğinde ise özellikle pazarlama alanında yoğun olarak kullanılmıştır.

Odak gruplar kişisel derinlemesine görüşmelerle beraber gözlem de içermektedir. Odak gruplar aşağıdaki ana unsurları içermektedir:

Grup etkileşimi: Odak gruplar, savunulan düşüncelerin etkileşimi ile genel olarak yanıtları zenginleştirecek şekilde uyaracak ve yeni-değerli düşüncenin ortaya çıkmasını sağlayacaktır.
Görüş: Araştırmacı ilk elden katılımcıların tartışmaları esnasında görüşleri, davranışları, tutumları ve duyguları alabilecektir.
Maliyet ve zamanlama: Odak grup tekniği derinlemesine görüşmelere göre çok daha hızlı ve ucuz gerçekleşebilmektedir.
Düşünce üretme: Tartışma ortamı ile yeni düşüncelerin ortaya çıkmasına olanak tanımaktadır.[30]

Odak gruplar homojen ve heterojen gruplardan oluşabilmektedir. Ayrıca odak grupta tartışmayı yönlendirecek bir de yönlendirici (moderetor) olmalıdır. Tipik bir odak grup 8-12 kişiden oluşmalı ve tartışmalar 1-3 saat sürmelidir. Yönlendirici olan kişi tamamıyla tarafsız davranmalıdır.[31]

5.8. DOKÜMAN İNCELEMESİ

Araştırılan konu ile ilgili veri toplamak için gözlem ve görüşmenin kullanılamadığı durumlarda başvurulan bir nitel araştırma yöntemidir. Bu yöntem araştırılan olgu ile ilgili belgelerin olduğu durumlarda kullanılmaktadır. Genellikle tarihçi, dilbilimci ve sosyologların başvurduğu bir araştırma yöntemidir.[32]

6. NİTEL ANALİZ TEKNİKLERİ

Nitel analiz teknikleri araştırmacılar tarafından en fazla tartışılan konulardan birisidir. Bunun nedeni, analiz tekniğini standart hale getirmenin araştırmacıyı kısıtlayıcağına olan inançtır.

6.1. BETİMSEL ANALİZ

Betimsel analiz genel olarak araştırma sonuçlarının belli başlıklar altında toplanarak yorumlanmasıdır. Veriler araştırma soruları altında yorumlanabileceği gibi araştırmacının kendi sistematiğine göre de düzenlenebilir. Bu analiz tekniğinde veri kaynaklarından alıntılar yapmakta söz konusu olabilir.

6.2. İÇERİK ANALİZİ

İçerik analizi; dokümanların, görüşme dökümlerinin ya da kayıtların karakterize edilmesi ve karşılaştırılması için kullanılan bir tekniktir. Burada amaç, katılımcıların görüşlerinin içeriklerini sistematik olarak tanımlamaktır. İçerik analizi aşağıdaki birimlerden oluşmaktadır.

Kelimeler
Cümleler
Paragraflar
Temalar
Aksiyonlar
Örnekler
Sonuç[33]

İçerik analizinde yukarıdaki aşamalar ışığında ilk olarak veriler araştırma başlangıcındaki açık teorik altyapıya göre kodlanır, daha sonra ise veriler istatistiksel ifade ile yazılabilir (Sıklık olarak).Bkz. Şekil 2. [34]

KATEGORİLER
DOKUMAN
KAYIT
Şekil 2: İçerik analizi aşamaları.

7. NİTEL ARAŞTIRMA SONUÇLARININ BİLİMSEL KATKISI

Daha öncede ifade edildiği üzere nitel araştırmalar yorumlamacı, nicel araştırmalar ise pozitivist ve akılcı bir anlayışa sahiptir. Bu bağlamda nicel araştırmalarda temel sorun geçerli, genellenebilir, güvenli ölçüm yapabilmek iken, nitel araştırmalarda sınırlı olgu ve olayları elden geldiğinde derinlemesine ve betimsel şekilde çözmektir.

Genelleme ve genellenebilirlik, nicel araştırmalarda bir takım istatistiksel yöntemlerin kullanımıyla belirlenir. Bazı nitel araştırmacılar ise, nitel araştırma sonuçlarının da genellenebileceğini ileri sürmektedirler. Nicel araştırmalarda belli bir örneklem üzerinden elde edilen sonuç evrene genellenirken, nitel araştırmalarda “analitik genelleme” yoluyla bu işlem gerçekleştirilmeye çalışılır. Başka bir deyişle nitel araştırmacı elde ettiği sonuçlar ile bir kuram, bir kavramsal yapı oluşturabilir. Ayrıca nitel araştırmalar nicel araştırmalar için daha derinlemesine bilgi sağlamaktadır. Tüm bunlara ek olarak nitel araştırmalardan elde edilen sonuçlar ile araştırmacı kendi düşüncelerini genişletecek ve geliştirecek bilgiler elde etmiş olur.[35]

KAYNAKLAR


Remzi Altunışık vd., Sosyal Bilimlerde Araştırma Yöntemleri (SPSS uygulamalı), 3. Baskı, Sakarya Kitabevi, Sakarya, 2004

Joseph Maxwell, Using Qualitative Methods for Causal Explanation, Field Methods, Cilt: 16, Sayı: 3, August 2004

Julie Donalek ve Sandie Soldwisch, An Introduction to Qualitative Research Methods, Urolocig Nursing, Cilt: 24, Sayı: 4, August 2004

A. Strauss ve J. Corbin, Basics of Qualitative Research, Sage Pubilications, 1990

M.C. Hoepfl, Choosing Qualitative Research: A Primer for Technology Education Researchers. Journal of Technology Education. Cilt: 9, Sayı: 1, 1997, www.progest.com (02.12.2004)

Marcy Reisetter et al, Counselor Educator and Qualitative Research: Affirming a Research Identity, Counselor Education and Supervision, Cilt:44, Sayı:1, September 2004

Catherine Stein, Asking, Witnessing, Interpreting, Knowing: Conducting Qualitative Research in Community Psychology, American Journal of Community Psychology, Cilt:33, Sayı: 1, March 2004

Riva Sorin Peters, Discussion, Aphasiology, Cilt: 18, Sayı: 10, October 2004

Ali Yıldırım ve Hasan Şimşek, Sosyal Bilimlerde Nitel Araştırma Yöntemleri, 3. Baskı, Seçkin Yayıncılık, Ankara, 2003

Mary Debus, Methodological Review (a handbook for excellence in focus group research), Academy For Educational Development (AED), Washington

Getting Started in QM, http://cbae.nmsu.edu/~dboje/qm/i_intro.htm

Qualitative Research (Basic Issues), http://www.stir.ac.uk/departments/management/management&organisation/teaching/Business%20Studies/Units/Autumn/40BR/Qualitative%20Research%20Aut%2003.ppt (02.12.2004)

Jean Moscarola, Contribution of qualitative methods to research in work
And organizational psychology, http://www.sphinxonline.com/Infos/qualitative_Sphinx_MCA.PDF, (14.12.2004)

Amr Abdalla ve David S. Anderson, Qualitative Evaluation (Qualitative Research: The What and Why), George Mason University, http://www.caph.gmu.edu/VA_ABC/QualitativeEvaluation.pdf (14.12.2004).

Neyran Orhunbilge, Örnekleme Yöntemleri ve Hipotez Testleri, Avcıol Basım Yayım, İşletme Fak. Yayın No: 270, İstanbul, 1997

William G. Zikmund, Business Research Methods, Fourth Ed., The Dryden Press, 1997

Janice M. Morse ve Peggy Anne Field, Qualitative Research Methods for Health Professionals, Second Ed., Sage Publications, London, 1995